Amadlozi lamabizo ahlukeneyo abizwa ngawo

YINI AMADLOZI?
Amadlozi ngabantu bakithi abangasekho emhlabeni. Laba bantu bagcina imindeni yabo, bayivikele kukho konke okubi. Yikho kulesaga  esithi. "Akudlozi laya komunye umuzi ladela kwabo". Lesi saga siyagcizelela ukuthi noma kungabe kulosizi olunjani kwakulindelwe ukuthi amadloizi aluchithe emndenini enze yonke into ibekahle. Ayilihlo lomndeni ngoba amadlozi yimimoya yabantu asebafa abahlala bekukhangele bekupha lenhlanhla. (Nxumalo. 1977:28).

Amadlozi ayakwazi ukukuxwayisa lapho ozovelelwa khona yingozi ingekenzakali ngoba ahlala ekukhangele. Kwesinye isikhathi umuntu uyabe engakuboni lokho ngesikhathi kusenzeka kodwa aze abone emva kwesikhathi ukuthi amadlozi ebemvikela.kuyenzeka ukuthi umuntu ethi nxa egada ikhombi isisu sibebuhlungu. Azame ukuthi uyaqinisela kuyale, ayehle ayozikhulula. Kuthi nxa esebuya ikhombi ibe isihambile. Lomuntu uzophatheka kabi ngokusala kwakhe. Leyo khombi ingahlangana lengozi  bafe bonke abantu abakade bephakathi kwayo yikho lapho okucacayo ukuthi amadlozi akubo amvikele.

IMISEBENZI YAMADLOZI.
Amadlozi alemisebenzi ayenzayo emindenini yawo, ngendlela efana leyomuntu ophilayo lapha  emhlabeni. Kuyenzeka enze okuhle njalo engenza lokubi ngenxa yezizathu ezithile. Kudingeka sikuqaphela ukuthi lokho umuntu akwenza uma ethabile, lalokho akwenza uma ezondile akusoze kufane. Umsebenzi wamadlozi yikuthi abheke imindeni yawo. Kuyenzeka acele ukudla kuwe, uhluleke ukuwanika abakufunayo.

Ngesiko lesintu akudingeki ukuthi amadlozi aze  acele. Imindeni yawo kuqakathekile ukuba ihlale iwakhumbula zikhathi zonke. Lawo adinga ukwenzelwa okuhle. ukuze lawo alethe amathamsanqa. (Vilakazi. 1986:11).

Uma umuntu esezohamba emhlabeni udinga ukuphathwa kahle kakhulu. Abantu abadala bayakwazi ukubona umuntu osesendleleni eya kuboyisemkhulu. Amehlo nje ewodwa axoxa indaba. Kodwa akulula ukukubona konke lokhu kumuntu osuke ezofa ngengozi. Nxa umuntu esesondele ekufeni  umndeni wakhe udingeka ukuthi ube seduze laye. Lokho kuyosiza ekutheni kuzwakale yonke imilayezo yakhe yokugcina. Njalo konke akutshilo kudingeka kwenziwe njengoba etshilo esaphila. Nxa kungenziwanga ikhaya lingaphenduka libe yibhedlela njalo abantu bomdeni babe lomnyama. (Mbiti, 1931 : 83)

AMABIZO AMADLOZI.

1) ABAPHANSI.
Nxa  kukhulunywa ngabaphansi kuchazwa wona amadlozi. Kuthiwa abaphansi nje ngoba bahlala ezweni elingabonwa ngamehlo enyarna.

Leli lizwe lingaphansi komhlaba.

Abaphansi yimimoya yomuzi yabantu asebabhubha. (Msimang.1991:16). Ibizo  elithi abaphansi lisetshenziselwa ukuhlonipha arnadlozi. Kuyisiko lesiNdebele  ukuhlonipha. Izinto ezinkulu azibizwa ngamabizo azo. Akutshiwo ukuthi iNkosi ifile, kodwa kuthiwa ikhotheme. Izinto eZinkulu ziyagigiyelwa. Lebala elithi "asebabhubha" lihlonipha asebafa.

Ukuthi abaphansi  kuchaza inkolo yobobabamkhulu yokuthi uma umuntu esifa, umoya kumbe singathi umphefumulo wakhe kawufi. Uyahamba  uye ezweni elingaphansi komhlaba. Uhlala lapho alinde kuze kufike isikhathi sokuthi abuyiswe alethwe ekhaya. Uma esesekhaya, kulindelwe ukuba alwe lezifo, lezitha. Okunye okukhangelelweyo yikuthi akhulise abantwana, alethe inhlanhla, inala lakho konke okuhle.  (Berglund. (1975:90) .

2) IZITHUTHA
Amadlozi alokubizwa ngokuthi yizithutha ("fools"). Leli bizo lisetshenziswa ukukhuza bona abaphansi nxa bengasajabulisi abaphilayo. Lisuka ezenzweni zabo ezimbi. Amadlozi ayakwazi ukwenza into ethusa umndeni ngendlela eyisimanga. Kwesinye isikhathi kubonakala umndeni ubhubha uphela, kanti kuzonde amadlozi. Kusuka kufuneka ukuthi kulungiswe okuthile okungahambi kahle. Kuye kuphice ngesinye isikhathi ukuthi konakelephi ngoba amalungu omdeni engazi inkinga. Okujwayelekile lapha emhlabeni yikuthi umuntu ujeziselwa icala alaziyo. Amadlozi ayakujezisa loba ungalazi icala lakho. Abadala bomndeni bagcina sebewathethisa bethi: "Libhuqa umuzi wenu nje lina soneni? Lizokhonzwa ngubani?

Selizohlala entabeni nlidle utshani njengezintethe yini?" (Msimang, 1991: 19). Nxa sebethethisiwe bayezwa, besebelubeka phansi lolo swazi. Nxa kuthulwe nje,  bangaze bawubhuqabhuqe umuzi bawuqede du yikho kuthiwa bayizith

3) ITHONGO
Ithongo ngelinye ibizo elitsho idlozi. Ukuthi ithongo kuhambisana lokuthi ubuthongo. Lokho kutshiwo ngoba isikhathi sedlozi sokukhululeka kusebusuku sekulelwe lapho elifika khona ngamaphupho.  (Berglund, 1975 : 89). Ithongo liqhathaniswa lamaphupho ngoba isikhathi esinengi ukuze livakatshe umuntu uqale abanjwe yibubuthongo libe selisiya kuye  ithongo.

4) ABAMHLOPHE
Amadlozi kuyake  kuthiwe bamhlophe ngoba okumhlophe kubonakala emnyameni loba emathunzini. Ngokunjalo lamadlozi amhlophe njengoba ehamba lobu bumhlophe obuchazwa bokuletha inhlanhla. Lapha akuqondiswangwa embaleni wesikhumba somuntu. Amadlozi amhlophe  yingakho ebonakala emaphutsheni. (Berglund. 1975 :90).

Amathongo uma ekhumbule izizukulwane zawo. afika ebusuku ngephupho. Ukuze umuntu abonakale kahle ebusuku  kumele agqoke impahle ezimhlophe. Yikho amadlozi kuthiwa amhlophe ngoba abonakala emnyameni.

5) ABAKITHI
Kujwayelekile ukuthi umuntu abize amadlozi ngokuthi "abakithi". Nxa eveleIwe ngokuhle uthi  "abakithi bayangithanda ". Kanti nxa umuntu eyehlelwe libhadi uthi: "abakithi bangifulathele". Lokhu kutsho ukuthi amadlozi omndeni ngabantu asebadlula emhlabeni ozalwa labo ngqo. Nxa umuntu ethi abakithi uqondise emadlozini akubo labantu abaphilayo  abelesibongo esifana lesakhe. Amadlozi akwesinye isibongo ngeke aphenduke abe ngawesinye isibongo. Yikho kuqakathekile ukuthi umuntu abezaze ukuthi ungowakobani isibongo sakhe lokuthi abebazi abakibo.

6) AMAKHOSI
Amadlozi ayabizwa ngokuthi amakhosi. Leli bizo lisebenza nxa kubuye umoya womuntu womdeni osowadlulayo emhlabeni owayeyisangoma wazongena kumuntu ophilayo kulowomdeni. Lokhu kwenzeka ikakhulu nxa lowomuntu nxa  wayesazi kakhulu imithi yesintu yokulapha. Nxa selenze kanje alisabizwa ngokuthi idlozi sekuzothiwa amakhosi. (Msimang. 1991 : 19). Lokhu kuchaza lokugcizelela ukuthi umoya womuntu osewabhubha uyakwazi ukwembatha inyama yomuntu ophilayo. Nxa umuntu engenwe amakhosi uthatha isimo sokwenza kwamakhosi. Okungangokuthi nxa  abantu bekhuluma aye noma bembingelela kumele bathi "Makhosi".

-----------------
[UVelempini Ndlovu yintatheli yezindaba ezimele. Ubhala eseJohannesburg, South Africa. veapndlovu@gmail.com] 0768297234